Chuyển đổi vai trò lao động: Thích ứng với kỷ nguyên robot công nghiệp trong sản xuất hiện đại

Sự gia tăng nhanh chóng của robot công nghiệp đang tạo ra một cuộc cách mạng sâu rộng, định hình lại diện mạo của ngành sản xuất công nghiệp trên phạm vi toàn cầu. Vấn đề trọng tâm của cuộc cách mạng này không chỉ dừng lại ở nguy cơ mất việc làm mà còn là một quá trình chuyển đổi vai trò lao động mang tính chất nền tảng, nơi con người và robot ngày càng tiến tới mối quan hệ cộng tác chặt chẽ hơn trong tương lai. Bài viết này sẽ phân tích sâu sắc về quá trình chuyển đổi vai trò lao động do robot công nghiệp mang lại, từ việc thay thế các công việc đơn thuần đến việc hình thành các vai trò mới đòi hỏi kỹ năng cao hơn, đồng thời làm rõ các loại kỹ năng cần thiết mà người lao động cần trang bị và những giải pháp chiến lược để thích ứng hiệu quả với kỷ nguyên sản xuất tiên tiến này.

1. Sự xuất hiện của robot công nghiệp và tác động ban đầu

Robot công nghiệp là những cỗ máy tự động, có khả năng lập trình lại, được thiết kế để thực hiện các nhiệm vụ cụ thể trong môi trường sản xuất công nghiệp, và lịch sử phát triển của chúng bắt nguồn từ những năm 1960 với robot Unimate đầu tiên.

Mục tiêu ban đầu của robot là tự động hóa các tác vụ lặp đi lặp lại, đơn điệu, nguy hiểm hoặc đòi hỏi sức lực lớn, nhằm giải phóng con người khỏi những công việc nặng nhọc và rủi ro.

Tác động ban đầu của robot đến việc làm thường là sự thay thế các công việc đơn giản, tay chân, đặc biệt trong các dây chuyền lắp ráp và các quy trình lặp lại, làm dấy lên những lo ngại ban đầu về tình trạng thất nghiệp hàng loạt trong một số ngành nghề. Tuy nhiên, nhìn nhận một cách tổng thể, việc áp dụng robot công nghiệp đã mang lại nhiều lợi ích tổng thể cho ngành sản xuất.

Chúng giúp tăng năng suất đáng kể nhờ khả năng hoạt động liên tục và tốc độ cao, giảm chi phí sản xuất thông qua việc tối ưu hóa quy trình và giảm thiểu lỗi, cải thiện chất lượng sản phẩm nhờ độ chính xác và nhất quán cao, và quan trọng nhất là nâng cao an toàn lao động bằng cách đưa robot vào thực hiện các nhiệm vụ trong môi trường nguy hiểm hoặc độc hại mà trước đây con người phải đảm nhiệm.

Dưới đây là một số ví dụ về các tác vụ robot thường đảm nhiệm trong sản xuất công nghiệp:

• Hàn tự động: Robot thực hiện các mối hàn chính xác và đồng nhất, đặc biệt trong ngành ô tô.
• Lắp ráp: Robot lắp ráp linh kiện với tốc độ và độ chính xác cao.
• Sơn: Robot phun sơn đồng đều, giảm tiếp xúc hóa chất độc hại cho con người.
• Gắp đặt (Pick & Place): Robot di chuyển nhanh chóng các vật phẩm nhỏ trong dây chuyền điện tử, thực phẩm.
• Kiểm tra chất lượng: Robot tích hợp thị giác máy để phát hiện lỗi sản phẩm.
• Vận chuyển vật liệu: Robot di động tự hành (AMRs) vận chuyển hàng hóa trong kho.

2. Chuyển đổi vai trò lao động: Từ thực hiện sang giám sát và tương tác

Bản chất của sự chuyển đổi vai trò lao động trong kỷ nguyên robot công nghiệp là một quá trình dịch chuyển trọng tâm từ việc con người trực tiếp thực hiện các công việc mang tính tay chân, lặp lại sang các vai trò đòi hỏi kỹ năng giám sát, vận hành, bảo trì và tương tác với robot. Điều này có nghĩa là thay vì loại bỏ hoàn toàn con người khỏi quy trình sản xuất, robot đang thúc đẩy sự tái định nghĩa về vai trò của người lao động.

Một loạt vai trò mới nổi đang xuất hiện để đáp ứng nhu cầu của các nhà máy tự động hóa:

• Giám sát viên Robot: Họ là người theo dõi hoạt động, hiệu suất và trạng thái của toàn bộ hệ thống robot, đảm bảo chúng vận hành trơn tru và phát hiện sớm các bất thường.
• Vận hành viên Robot: Các nhân viên này chịu trách nhiệm điều khiển, khởi động/dừng robot một cách an toàn, và xử lý các lỗi cơ bản phát sinh trên dây chuyền sản xuất.
• Kỹ thuật viên Bảo trì Robot: Đây là những chuyên gia chịu trách nhiệm chẩn đoán, sửa chữa các lỗi phần cứng và phần mềm, thực hiện bảo dưỡng định kỳ để duy trì hoạt động ổn định của robot.
• Lập trình viên Robot: Họ là những người có khả năng viết mã, tối ưu hóa quỹ đạo chuyển động, và tùy chỉnh chương trình cho robot để thực hiện các tác vụ mới hoặc phức tạp hơn.
• Chuyên gia tích hợp hệ thống tự động hóa: Các chuyên gia này thiết kế tổng thể, triển khai và kết nối các hệ thống robot với các máy móc và hệ thống quản lý khác trong nhà máy.

Đặc biệt, sự xuất hiện của Robot cộng tác (Cobots) đã mang lại một khía cạnh mới mẻ cho quá trình chuyển đổi vai trò lao động. Cobots là loại robot được thiết kế để làm việc an toàn và trực tiếp cùng con người trong cùng một không gian, khác với robot công nghiệp truyền thống thường hoạt động trong lồng bảo vệ. Cobots thúc đẩy mạnh mẽ sự cộng tác người-robot, không thay thế hoàn toàn sức lao động mà làm tăng cường năng lực của con người.

Ví dụ về các công việc mà cobots và con người làm việc cùng nhau bao gồm lắp ráp các sản phẩm phức tạp đòi hỏi sự khéo léo của con người kết hợp với sức mạnh/độ chính xác của robot, hoặc các tác vụ kiểm tra chất lượng đòi hỏi khả năng nhận diện tinh vi của con người sau khi cobots đã thực hiện thao tác gắp đặt. Điều này giải phóng con người khỏi các tác vụ nhàm chán, lặp đi lặp lại hoặc nguy hiểm, cho phép họ tập trung vào các công việc đòi hỏi tư duy, sáng tạo và kỹ năng giao tiếp cao hơn.

3. Các kỹ năng mới cần thiết trong kỷ nguyên chuyển đổi

Để thành công và phát triển trong kỷ nguyên robot công nghiệp, người lao động cần chủ động trang bị cho mình các kỹ năng mới mà thị trường đang yêu cầu, vượt ra ngoài những kiến thức và kỹ năng truyền thống.

Kỹ năng công nghệ và kỹ thuật số là nền tảng không thể thiếu. Điều này bao gồm khả năng lập trình robot từ cơ bản đến nâng cao, vận hành hệ thống điều khiển robot thông qua các giao diện phức tạp, và phân tích dữ liệu thu thập được từ robot để tối ưu hóa quy trình sản xuất.

Ngoài ra, việc có hiểu biết cơ bản về AI (Trí tuệ nhân tạo) và Machine Learning (Học máy), cũng như cách robot học hỏi và thích nghi, sẽ là lợi thế lớn. Kiến thức về mạng công nghiệp và IoT (Internet of Things) cũng ngày càng trở nên quan trọng để kết nối và quản lý các thiết bị tự động hóa.

Song song với kỹ năng cứng, kỹ năng mềm (Human-centric skills) ngày càng được đánh giá cao. Khả năng giải quyết vấn đề phức tạp là thiết yếu khi đối mặt với các tình huống bất ngờ hoặc không theo quy trình mà robot có thể gặp phải.

Tư duy phản biện giúp người lao động đánh giá thông tin, đưa ra quyết định tối ưu trong các tình huống khẩn cấp. Sáng tạo và đổi mới là chìa khóa để tìm kiếm các ứng dụng mới cho robot và liên tục cải tiến quy trình.

Khả năng làm việc nhóm và giao tiếp hiệu quả, đặc biệt là khi phối hợp với robot cộng tác và các thành viên khác trong đội, là không thể thiếu. Cuối cùng, khả năng thích ứng và học hỏi liên tục là kỹ năng quan trọng nhất, vì môi trường công nghệ thay đổi rất nhanh chóng.

Đặc biệt, kỹ năng an toàn robot là tối quan trọng. Người lao động cần có hiểu biết sâu sắc về các Tiêu chuẩn an toàn robot quốc tế và quốc gia như ISO 10218 (Yêu cầu an toàn cho robot và hệ thống robot), ANSI/RIA R15.06 (Tiêu chuẩn an toàn cho robot công nghiệp và hệ thống robot ở Bắc Mỹ), và ISO/TS 15066 (tiêu chuẩn kỹ thuật cho robot cộng tác).

Việc nắm vững các tiêu chuẩn này giúp họ có khả năng đánh giá rủi ro và triển khai các biện pháp an toàn cần thiết, đảm bảo môi trường làm việc an toàn cho tất cả mọi người.

Dưới đây là một bảng tổng hợp các kỹ năng mới cần thiết trong kỷ nguyên robot công nghiệp:

4. Vai trò của đào tạo và phát triển nhân lực trong chuyển đổi vai trò lao động

Để đối phó và phát triển mạnh mẽ trong quá trình chuyển đổi vai trò lao động, đào tạo và phát triển nhân lực đóng vai trò tối quan trọng, là yếu tố then chốt giúp người lao động và doanh nghiệp thích ứng thành công với kỷ nguyên robot công nghiệp.

Tầm quan trọng của Đào tạo lại (Reskilling) và Nâng cao kỹ năng (Upskilling) là không thể phủ nhận. Đào tạo lại giúp những người lao động có kỹ năng cũ không còn phù hợp chuyển đổi sang các vai trò mới, tránh nguy cơ bị tụt hậu hoặc mất việc làm.

Trong khi đó, nâng cao kỹ năng cho phép người lao động hiện tại cập nhật và phát triển thêm các kỹ năng cần thiết để làm việc hiệu quả hơn với công nghệ mới. Việc này đảm bảo rằng doanh nghiệp luôn có một đội ngũ nhân lực sẵn sàng và có năng lực cao để vận hành các hệ thống robot tiên tiến.

Có nhiều hình thức đào tạo hiệu quả mà cả cá nhân và doanh nghiệp có thể lựa chọn:

• Chương trình đào tạo robot công nghiệp được cung cấp bởi chính các nhà sản xuất robot (như ABB, Fanuc, Kuka) hoặc các trung tâm đào tạo chuyên biệt. Các chương trình này thường cung cấp kiến thức chuyên sâu và thực hành trực tiếp với thiết bị.
• Đào tạo nội bộ tại doanh nghiệp, thường được thiết kế riêng biệt để phù hợp với các loại robot và quy trình sản xuất cụ thể của công ty. Hình thức này có thể kết hợp với các chương trình học việc (apprenticeships), nơi người lao động được học hỏi trực tiếp từ những chuyên gia giàu kinh nghiệm.
• Các khóa học trực tuyến (MOOCs, e-learning) về kỹ năng số, AI, lập trình, và các khái niệm liên quan đến robot cung cấp sự linh hoạt và khả năng tiếp cận rộng rãi.
• Học tập dựa trên dự án và giải quyết vấn đề thực tế, nơi học viên áp dụng kiến thức vào các tình huống thực tiễn, giúp củng cố kỹ năng và khả năng tư duy.

Trách nhiệm chung trong việc thúc đẩy đào tạo và phát triển nhân lực thuộc về nhiều bên liên quan. Chính phủ cần xây dựng khung chính sách hỗ trợ đào tạo, cấp quỹ hoặc trợ cấp cho các chương trình đào tạo lại và nâng cao kỹ năng. Doanh nghiệp phải chủ động đầu tư vào việc đào tạo nhân viên, xem đây là một khoản đầu tư chiến lược cho tương lai, và xây dựng lộ trình phát triển kỹ năng rõ ràng cho từng vai trò.

Cuối cùng, mỗi cá nhân phải tự nhận thức được tầm quan trọng của việc học hỏi liên tục, chủ động tìm kiếm các cơ hội đào tạo và không ngừng nâng cao năng lực bản thân để thích ứng với những thay đổi của thị trường lao động.

5. Các ví dụ điển hình về chuyển đổi vai trò lao động trong các ngành công nghiệp

Quá trình chuyển đổi vai trò lao động do robot công nghiệp mang lại đã diễn ra rõ rệt ở nhiều ngành, minh chứng cho sự thích ứng của con người với công nghệ.

Trong ngành Ô tô, trước đây là nơi tập trung đông đảo công nhân lắp ráp thủ công, thực hiện các tác vụ lặp lại như hàn, bắt vít. Hiện tại, vai trò của họ đã chuyển thành kỹ thuật viên giám sát robot hàn, lập trình robot sơn xe với độ chính xác cao, hoặc kỹ sư bảo trì hệ thống robot để đảm bảo dây chuyền hoạt động liên tục.

Tương tự, ngành Điện tử từng có rất nhiều công nhân lắp ráp bảng mạch và kiểm tra sản phẩm bằng tay. Giờ đây, những vai trò đó đã được chuyển đổi thành vận hành viên cobot chuyên lắp ráp linh kiện siêu nhỏ đòi hỏi độ chính xác cao hoặc kỹ sư thị giác máy chịu trách nhiệm lập trình và hiệu chỉnh hệ thống kiểm tra chất lượng tự động bằng hình ảnh.

Trong ngành Logistics và Kho vận, các công việc nặng nhọc như công nhân bốc vác hay lái xe nâng truyền thống đang dần được thay thế. Các vai trò mới bao gồm giám sát viên đội xe tự hành (AGVs/AMRs), quản lý lộ trình và điều phối hoạt động của chúng, hoặc kỹ thuật viên bảo trì hệ thống phân loại tự động trong các trung tâm kho vận hiện đại.

Ngay cả trong ngành Dệt may, nơi tưởng chừng khó tự động hóa hoàn toàn, cũng đang chứng kiến sự chuyển đổi vai trò lao động. Từ công nhân may, cắt vải thủ công, nay đã xuất hiện các vận hành viên máy cắt laser tự động, lập trình viên điều khiển robot may các chi tiết phức tạp, giúp nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm.

Các ví dụ này cho thấy robot không loại bỏ hoàn toàn con người mà tái định hình các vai trò, yêu cầu kỹ năng mới, và thúc đẩy sự hợp tác giữa con người và máy móc.

6. Thách thức và cơ hội trong quá trình chuyển đổi

Quá trình chuyển đổi vai trò lao động trong kỷ nguyên robot công nghiệp mang theo cả những thách thức đáng kể và những cơ hội lớn lao mà các cá nhân và doanh nghiệp cần nhận thức rõ.

Về thách thức, chi phí đào tạo và chuyển đổi là một rào cản lớn. Việc đầu tư vào các chương trình đào tạo robot công nghiệp và các khóa học kỹ năng mới đòi hỏi một khoản chi phí đáng kể cho cả người lao động và doanh nghiệp.

Khoảng cách kỹ năng hiện tại cũng là một vấn đề. Có một sự chênh lệch rõ rệt giữa kỹ năng hiện có của nhiều người lao động (đặc biệt là lao động phổ thông) và những kỹ năng công nghệ, kỹ năng mềm mà thị trường mới yêu cầu.

Tâm lý kháng cự thay đổi cũng là một thách thức không nhỏ; nhiều người lao động lo ngại bị thay thế, dẫn đến sự thiếu động lực hoặc không sẵn lòng học hỏi cái mới. Ngoài ra, tốc độ thay đổi công nghệ rất nhanh chóng, yêu cầu người lao động phải liên tục cập nhật kiến thức, nếu không sẽ nhanh chóng trở nên lỗi thời.

Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi vai trò lao động cũng mở ra nhiều cơ hội hấp dẫn. Nó giúp nâng cao giá trị lao động, chuyển từ các công việc đơn giản, lặp lại sang các vai trò có giá trị cao hơn, đòi hỏi tư duy và kỹ năng chuyên môn.

Môi trường làm việc cũng trở nên tốt hơn đáng kể, khi robot đảm nhận các công việc nguy hiểm, nặng nhọc, giảm thiểu rủi ro cho con người. Điều này giúp tăng khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp khi có đội ngũ nhân lực chất lượng cao, thích ứng nhanh với công nghệ mới.

Quan trọng nhất, robot không chỉ thay thế mà còn tạo ra ngành nghề mới hoàn toàn, mở rộng các lĩnh vực việc làm trong tương lai, từ thiết kế, phát triển, lập trình đến bảo trì và tích hợp các hệ thống tự động hóa phức hợp.

7. Câu hỏi thường gặp (FAQs)

Dưới đây là một số câu hỏi thường gặp liên quan đến chuyển đổi vai trò lao động trong kỷ nguyên robot công nghiệp:

Chuyển đổi vai trò lao động khác gì với mất việc làm?

Chuyển đổi vai trò lao động là một quá trình mà trong đó, các nhiệm vụ và trách nhiệm công việc của một người lao động thay đổi, thường là từ các tác vụ lặp lại và thủ công sang các công việc đòi hỏi kỹ năng cao hơn như giám sát, lập trình, bảo trì, hoặc giải quyết vấn đề.

Ngược lại, mất việc làm có nghĩa là vị trí công việc đó bị loại bỏ hoàn toàn mà không có vai trò thay thế cho người lao động. Trong kỷ nguyên robot, nhiều công việc không hoàn toàn biến mất mà chỉ bị chuyển đổi vai trò lao động, đòi hỏi người lao động phải học thêm kỹ năng mới để thích nghi.

Robot cộng tác có thực sự an toàn và hiệu quả cho chuyển đổi vai trò lao động không?

Có, robot cộng tác (cobots) được thiết kế đặc biệt để làm việc an toàn và hiệu quả cùng con người trong cùng một không gian, thúc đẩy sự cộng tác người-robot. Chúng được trang bị các cảm biến an toàn và có khả năng giới hạn lực/tốc độ (tuân thủ ISO/TS 15066) để tránh gây nguy hiểm cho con người.

Về hiệu quả, cobots giúp chuyển đổi vai trò lao động bằng cách đảm nhận các công việc lặp lại, nặng nhọc hoặc nguy hiểm, cho phép con người tập trung vào các nhiệm vụ đòi hỏi sự khéo léo, tư duy phức tạp hoặc tương tác trực tiếp với khách hàng, từ đó tăng năng suất tổng thể và nâng cao giá trị công việc của con người.

Người lao động có kinh nghiệm nhưng ít kiến thức công nghệ nên bắt đầu từ đâu?

Đối với người lao động có kinh nghiệm trong ngành nhưng ít kiến thức công nghệ, việc bắt đầu học các kỹ năng số cơ bản là rất quan trọng. Họ có thể bắt đầu với:

• Các khóa học trực tuyến (e-learning) miễn phí hoặc chi phí thấp: Về lập trình cơ bản (ví dụ: Python), phân tích dữ liệu, hoặc kiến thức tổng quan về tự động hóa và robot.
• Tham gia các chương trình đào tạo ngắn hạn: Do các trung tâm dạy nghề, trường cao đẳng hoặc nhà sản xuất robot cung cấp, tập trung vào vận hành an toàn và bảo trì cơ bản robot.
• Tìm kiếm chương trình đào tạo lại (reskilling) được hỗ trợ: Nhiều chính phủ hoặc doanh nghiệp có các quỹ hỗ trợ để giúp người lao động chuyển đổi kỹ năng.
• Tìm kiếm cơ hội học việc (apprenticeships) hoặc mentorship: Học hỏi trực tiếp từ những người đã có kinh nghiệm làm việc với robot trong môi trường thực tế.

Doanh nghiệp nhỏ có nên đầu tư vào robot để thúc đẩy chuyển đổi vai trò lao động không?

Các doanh nghiệp nhỏ (SMEs) hoàn toàn nên xem xét đầu tư vào robot để thúc đẩy chuyển đổi vai trò lao động và nâng cao năng lực cạnh tranh. Mặc dù chi phí ban đầu có thể là một thách thức, nhưng sự xuất hiện của robot cộng tác với chi phí phải chăng hơn và khả năng triển khai linh hoạt đã mở ra nhiều cơ hội cho SMEs. Việc đầu tư này giúp SMEs:

Tăng năng suất và chất lượng sản phẩm.

• Giảm chi phí vận hành lâu dài.
• Nâng cao an toàn lao động.
• Tái cơ cấu vai trò lao động theo hướng hiệu quả hơn, giữ chân nhân tài và thu hút lao động có kỹ năng mới. Quan trọng là SMEs cần thực hiện đánh giá rủi ro kỹ lưỡng, lựa chọn robot phù hợp với nhu cầu và quy mô sản xuất, đồng thời đầu tư vào đào tạo nhân viên để đảm bảo quá trình chuyển đổi vai trò lao động diễn ra suôn sẻ và hiệu quả.

8. Kết luận

Tóm lại, sự chuyển đổi vai trò lao động là một hệ quả tất yếu và mang tính chất tích cực của việc ứng dụng robot công nghiệp ngày càng rộng rãi trong ngành sản xuất. Đây không phải là sự “biến mất” hoàn toàn của việc làm, mà là một quá trình “tiến hóa” của các vai trò trong môi trường sản xuất thông minh, nơi con người và robot ngày càng hợp tác chặt chẽ hơn. Quá trình chuyển đổi này đòi hỏi người lao động phải trang bị các kỹ năng mới, bao gồm cả kỹ năng công nghệ và kỹ năng mềm, để có thể làm việc hiệu quả với robot và các hệ thống tự động hóa. Sự phát triển của robot cộng tác càng khẳng định xu hướng cộng tác người-robot, mở ra những cơ hội mới cho năng suất và sự đổi mới.